Metody, techniki i narzędzia badań

podrozdział pracy licencjackiej

Kolejnym krokiem do otrzymania trafnych i rzetelnych badań pedagogicznych jest dobór odpowiednich metod, technik oraz narzędzi badawczych. Te z kolei wyznaczone są przez problem badawczy.

W ujęciu W. Okonia (1975) metoda, to czynności myślowe i praktyczne, realizowane w określonej kolejności, prowadzące do założonego wyniku[1].

Pilch (1977) poprzez metodę badań rozumie teoretycznie uzasadnione zabiegi koncepcyjne i instrumentalne, obejmujące całość postępowania badacza, który zmierza do rozwiązania określonego problemu naukowego[2].

W mojej pracy przyjęłam podział metod badań pedagogicznych wg T. Pilcha (1977).

• „Eksperyment pedagogiczny.
• Monografia pedagogiczna.
• Metoda indywidualnych przypadków.
• Metoda sondażu diagnostycznego”[3].

Do znalezienia odpowiedzi na postawione przeze mnie pytania badawcze wykorzystałam w swojej pracy metodę sondażu diagnostycznego.

Metoda, jak podaje T. Pilch (1977) „jest sposobem gromadzenia wiedzy
o przedmiotach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk, o wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie nie zlokalizowanych, posiadających znaczenie wychowawcze w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w której badane zjawisko występuje”[4].

Zdaniem A. Kamińskiego (1974) technika badawcza to sposób gromadzenia materiału według ściśle opracowanych dyrektyw[5].

Techniką badań pedagogicznych T. Pilch (1977) nazywa czynności praktyczne starannie regulowane wytycznymi pozwalającymi na uzyskanie najlepiej sprawdzalnych informacji, opinii czy faktów[6].

Techniki badań pedagogicznych wg T. Pilcha (1977) to:

• „Obserwacja.
• Wywiad.
• Ankieta.
• Badanie dokumentów, analiza treści, techniki projekcyjne.
• Pomiar środowiska wychowawczego.
• Techniki socjometryczne”[7].

Techniką jaką zastosowałam w mojej pracy jest: obserwacja, wywiad (pomiar środowiska wychowawczego), ankieta, test osiągnięć szkolnych oraz analiza dokumentów osobistych.

W ujęciu A. Kamińskiego (1974) obserwacja „jest czynnością jednostronną, angażuje tylko badającego, którym powoduje dążenie do celowego, planowego, systematycznego i krytycznego spostrzegania określonych zachowań, przedmiotów itp.”[8].

Wg T. Pilcha (1977) obserwacja to czynność badawcza polegająca na gromadzeniu danych poprzez postrzeżenia w określonym czasie, celem poznania istniejących zależności między zjawiskami oraz kierunków procesów zachodzących
w zbiorowościach społecznych czy instytucjach. Obserwacja to nieplanowana rejestracja zdarzeń i faktów, systematyczna z użyciem technik pomocniczych tj. arkusz obserwacyjny[9].

Wedle T. Tomaszewskiego (1963) obserwacja to metoda polegająca na badaniu zjawisk, które powstały niezależnie od osoby badającej[10].

Obserwacja otwarta daje wiedzę ogólną o przedmiocie zainteresowań oraz podstawę do planowania dalszych badań. Przykładem obserwacji systematycznej jest obserwacja uczestnicząca. Badacz jest uczestnikiem badanej zbiorowości sposób jawny, czyli wtedy, grupa badawcza jest poinformowana o roli badającego, czy w sposób ukryty – badana grupa nie zna roli nowego jej członka.

Wywiad należy do jednych najbardziej popularnych metod badań społecznych. Szczególną cechą tej techniki zdaniem T. Pilcha (1977) jest komunikacja bezpośrednia badacza z respondentem. Wywiad podobnie jak ankieta oparty jest na uprzednio skonstruowanym ujednoliconym i sformalizowanym kwestionariuszu[11]. Uzyskanie wiedzy o środowisku wychowawczym służy przede wszystkim określeniu diagnozy sytuacji i podjęciu działań interwencyjnych.

Zdaniem W. Zaczyńskiego (1968) „wywiad jest metodą zdobywania informacji przez bezpośrednie stawianie pytań tym wybranym osobom, które mogą nam udzielić pewnej sumy wiadomości”[12].

Łobocki (1978) ankietę określa jako technikę wypytywania w formie pisemnej[13].

Pilch (1977) uważa, że „ankieta jest techniką gromadzenia informacji, polegającej na wypełnianiu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy, na ogół o wysokim stopniu standaryzacji, w obecności lub częściej nie w obecności ankietera”[14].

Zdaniem B. Niemierko (1975) „test osiągnięć szkolnych jest zbiorem zadań, dostosowanym do określonej treści nauczania w taki sposób, by na podstawie wyniku testowania można było ustalić, w jakim stopniu treść ta jest opanowana przez ucznia, oraz przeznaczonym do rozwiązania w toku jednego zajęcia szkolnego”[15].

Zaborowski (1973) testem uznaje zadania, które są wykonywane przez osobę badaną, celem określenia właściwości jednostki[16].

Testem W. Zaczyński (1968) określa specjalną próbę, identyczną dla wszystkich badanych, przeprowadzaną w ściśle określanych warunkach, umożliwiającą obiektywny pomiar badanej cechy czy też jego zewnętrznych rezultatów[17].

Łobocki (1978) pod pojęciem analiza dokumentów rozumie technikę, która polega na opisie i interpretacji osiągnięć w różnych rodzajach działalności, zakończonych gotowym produktem[18].

Wg W. Zaczyńskiego (1995) analiza dokumentów to dokument, który jest „docenionym źródłem informacji o badaniach, zjawiskach, każda rzecz stanowiąca źródło informacji, na podstawie której można wydawać sądy o przedmiotach, ludziach
i procesach zachodzących”[19]. Zatem technika ta polega na opisie interpretacji dokonań podczas uczenia się, zabawy czy też innej działalności.

Szczegółowa analiza dokumentów to istotna część w opisie badań mojej pracy.

W ujęciu T. Pilcha i T. Wujka (1974) „narzędzie badawcze jest przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań”[20].

Jak uważa Z. Skorny (1984)  narzędziem badawczym jest środek wspomagający gromadzenie materiałów przydatnych do rozwiązywania podjętego problemu badań[21].

Narzędziami badawczymi wykorzystywanymi podczas badań były:

• arkusz obserwacji,
• kwestionariusz wywiadu,
• kwestionariusz ankiety,
• test dojrzałości szkolnej Barbary Wilgockiej-Okoń,
• książeczka zdrowia badanego dziecka.

Według T. Pilcha (1971) arkusz obserwacyjny jest to kwestionariusz
z zagadnieniami, których dotyczyć ma obserwacja. Pod określonymi zagadnieniami zapisywane są wszystkie spostrzeżone zdarzenia, mające związek daną tematyką[22]. Określony kierunek badaniom nadaje wcześniej ustalona typologia zagadnień. Materiał badawczy gromadzić można również za pomocą notatek, opisów czy rejestracji fotograficznej.

Podczas przeprowadzanych przeze mnie badań przedmiotem obserwacji uczyniłam:

• stosunek dzieci do zadań i poleceń (wypełnianie poleceń, rozumienie zadań, wytrwałość w pracy, koncentracja uwagi),
• samodzielność (samoobsługa, wykonywanie zadań bez niczyjej pomocy),
• współżycie i współdziałanie w grupie rówieśników i dorosłych
  (rozstawanie się dziecka z opiekunami, sposób dołączania do grupy rówieśników, kontakt z kolegami).

Wywiad kwestionariuszowy jak twierdzi T. Pilch (1977) opiera się na standaryzowanym formularzu. W jego skład wchodzą pytania otwarte, półotwarte
i zamknięte. Warunkiem koniecznym do przeprowadzenia wywiadu jest spełnienie kilku podstawowych wytycznych, a mianowicie:

• bezpośredni sposób przeprowadzenia badania. Brak fizycznego kontaktu
  z respondentem uniemożliwia zaobserwowanie jego niewerbalnych zachowań.
• podstawą przeprowadzenia rozmowy jest przygotowany wcześniej kwestionariusz wywiadu. Każdy respondent otrzymuje identyczny egzemplarz z pytaniami.
• indywidualna rozmowa z osobą, z którą przeprowadza się wywiad[23].

W przeprowadzanych przeze mnie badaniach posłużyłam się kwestionariuszem wywiadu z dziećmi. Uzupełnieniem wywiadu z dzieckiem stanowi wywiad
z jego rodzicami podczas której rozszerzam zakres informacji o badanym.

W wywiadzie z rodzicami dowiaduję się o:

• uczęszczaniu lub nieuczęszczaniu dziecka do przedszkola,
• składzie rodziny,
• wykształceniu i zawodzie rodziców,
• warunkach mieszkaniowych i materialnych,
• zachowaniu się dziecka w domu, jego stosunku do rodziców, rodzeństwa i innych członków rodziny,
• zainteresowaniach dziecka,
• zachowaniu się poza domem,
• zdrowiu, przebytych chorobach (zakaźnych i przewlekłych).

Narzędziem badawczym kolejnej techniki jest kwestionariusz ankiety. Formularz według T. Pilcha (1977) poprzez swoją konstrukcję przekłada teorię badań na konkretne pytania zadawane respondentom. W ten sposób uzyskane odpowiedzi dostarczą badaczowi potrzebnych informacji[24].

Ankieta dla nauczyciela badanych dzieci zawiera pytania dotyczące zachowania się dziecka podczas pobytu w przedszkolu.

Kwestionariusz ankiety który wykorzystałam podczas przeprowadzania badań składa się części wstępnej, pytań skierowanych do respondentów i części końcowej – podziękowaniu za udział w badaniach. Najistotniejszym elementem pierwszej części jest wprowadzenie, zawiera ono: cel badań, zapewnienie anonimowości i poufności zebranego materiału oraz podziękowanie za wzięcie udziału w badaniach.

Test Barbary Wilgockiej-Okoń ocenia wykonywanie przez dziecko powierzonego mu zadania z jednoczesną obserwacją jego zachowania. Składa się on
z testu do oceny dojrzałości umysłowej, kwestionariusza do opisu warunków domowych dziecka oraz arkusza obserwacji dziecka podczas badania. Dojrzałość społeczną jak twierdzi B. Wilgocka-Okoń (1971) wnioskuje się na podstawie obserwacji dziecka. Test zaś bada dzieci grupowo i indywidualnie, a poszczególne zadania weryfikują stopień opanowania określonych sprawności.

Zadania testu B. Wilgockiej-Okoń badają rozwój intelektualny,
a w szczególności myślenie operacyjne, rozwój sprawności percepcyjno-motorycznych, umiejętność posługiwania się elementarnymi pojęciami matematycznymi oraz rozumowanie.

1. Wilgocka-Okoń (1972) wyodrębnia z nich cztery grupy:
2. „porównywanie przedmiotów i znaków graficznych o różnym stopniu zróżnicowania zarówno ogólnego wyglądu, jak i poszczególnych elementów;
3. wyodrębnienie części z całości oraz łączenie elementów w całości, czyli dokonywanie analizy i syntezy przedmiotów konkretnych, znaków graficznych
   i figur geometrycznych;
4. ujmowanie ilości, pojmowanie zbiorów, rozumienie mocy zbiorów, czyli umiejętności posługiwania się elementarnymi pojęciami matematycznymi;
5. rozumowanie oparte na sądach analitycznych, uwzględniające logiczne następstwo zdarzeń”[25].

Zdaniem G. Krasowicz-Kupis (2002) test nie bada innych składników do nauki czytania i pisania, a mianowicie: nastawienia i motywacji, rozwoju mowy i języka, świadomości językowej i świadomości pisma[26].

Narzędziami poddanymi analizie dokumentów osobistych były książeczki zdrowia badanych dzieci, dzięki którym udało mi się ustalić rozwój fizyczny i stan zdrowia dzieci od momentu ich urodzenia.

---

[1] W. Okoń, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1975, s. 167

[2] T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1977, s. 110

[3] T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1977, s. 117 – 180

[4]T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1977, s. 126

[5] A. Kamiński, Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej [w:] Metodologia pedagogiki społecznej, praca zbiorowa pod kierunkiem naukowym R. Wroczyńskiego i T. Pilcha, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1974, s. 54

[6] T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1977, s. 120

[7] T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1977, s. 129

[8] A. Kamiński, Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej [w:] Metodologia pedagogiki społecznej, praca zbiorowa pod kierunkiem naukowym R. Wroczyńskiego i T. Pilcha, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1974, s. 56

[9] T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1977, s. 128

[10] T. Tomaszewski, Wstęp do psychologii, Warszawa 1963, PWN, s. 27

[11] T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1977, s. 133

[12] W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1968, s. 153

[13] M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1978, s. 270

[14] T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1977, s. 141

[15] B. Niemierko, Zagadnienia ogólne[w:] ABC osiągnięć szkolnych, pod redakcją B. Niemierko, Warszawa 1975, s. 9

[16] Z. Zaborowski, Wstęp do metodologii badań pedagogicznych, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1973, s. 359

[17] W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa, 1968, s. 117

[18] M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1978, s. 227

[19] W. Zaczyński, Poradnik autora prac seminaryjnych, dyplomowych i magisterskich, Warszawa 1995, s. 89

[20] T. Pilch i T. Wujek, Metody i techniki badań w pedagogice [w:] Pedagogika, pod redakcją M. Godlewskiego, S. Krawcewicza, T. Wujka, Warszawa 1974, s. 75

[21] Z. Skorny, Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, Warszawa 1984,s. 115

[22] T. Pilch, Metodologia pedagogicznych badań środowiskowych, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1971, s. 88

[23] T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1977, s. 138

[24] T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1977, s. 158

[25] B. Wilgocka-Okoń, Dojrzałość szkolna dzieci a środowisko, Warszawa 1972, PWN, s. 75

[26] G. Krasowicz-Kupis, Dojrzałość do nauki czytania i pisania, [w:] O pomyślny start ucznia w szkole, Biuletyn Informacyjny PTD nr 23, 2002, s. 36